Ψυχολογία και Θρησκεία
 


 

 

 

 

 

Ψυχολογία και Θεολογία

www.psyche.gr/prooptikes1.htm

Προοπτικές 2
Συσχέτιση εννοιών της θεολογίας και της ψυχολογίας.

του Νικήτα Καυκιού

12/03/2005


  - Η διάσταση και η αλληλοαμφισβήτηση στις σχέσεις Θεολόγων και ψυχολόγων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη σημασιολογική ρευστότητα της θεολογικής και ψυχολογικής ορολογίας.
Έννοιες όπως αγάπη, ενοχή, συνείδηση, φόβος, άγχος, ταπείνωση, εγκράτεια, ηθική, πίστη, γνώση, ψυχή, θεραπεία, αυτοπεποίθηση, ελευθερία δεν έχουν διαχρονική και διαπολιτισμική, σημασιολογική σταθερότητα αλλά εξαρτώνται από το ευρύτερο νοηματικό πλαίσιο στο οποίο συναντώνται. Σημ. 1

 - Η θέαση είναι ερμηνεία. Βλέπουμε την πραγματικότητα μέσα από υποκειμενικό πρίσμα και όχι μέσα σε καθρέπτη. Η κατανόηση εξαρτάται από υποκειμενικούς, πολιτισμικούς, συναισθηματικούς και ιδεολογικούς παράγοντες. Η αντίληψη είναι διαθλαστική και όχι ανακλαστική. Τα ίδια σημαίνοντα όταν τοποθετούνται σε διαφορετικά κοσμοθεωρητικά και νοηματικά πλαίσια μπορεί να αντιστοιχούν σε διαφορετικά σημαινόμενα.
Για παράδειγμα όλα όσα λέγονται και τελούνται στις ιερές Ακολουθίες της Εκκλησίας νοηματοδοτούνται διαφορετικά από έναν άνθρωπο που ερμηνεύει την πραγματικότητα με εκκοσμικευμένα - ορθολογιστικά κριτήρια από ότι από έναν ορθόδοξο πιστό ο οποίος προσλαμβάνει τα πάντα μέσα από την προσωπική του σχέση με τον Θεό και την Εκκλησία. Στα κοσμικά μάτια  ισοπεδώνεται το πνευματικό - μυστηριακό βάθος των εκκλησιαστικών δρώμενων ενώ στα πνευματικά μάτια αποκαλύπτονται όλο και βαθύτερες πτυχές των τελούμενων στη θεία λατρεία.. "οστις γαρ εχει δοθήσεται αυτώ και περισσευθήσεται όστις δε ουκ έχει και ο εχει αρθήσεται απ αυτου" Ματθ. ΙΓ'12

 
Πνευματική
αντίληψη
Εκκοσμικευμένη
αντίληψη

Θεός

Αγία Τριάδα.
Πατέρας, Παντοκράτορας
Ανώτατη αρχή, εξουσιαστής,
παγκόσμιος νόμος.
Χριστός
Ενσάρκωση του Υιού και Λόγου του Θεού, Σωτήρας
Προφήτης, Πνευματικός δάσκαλος, Κοινωνικός επαναστάτης
Παναγία
Παρθένος μητέρα του Θεού, τιμιότερη και ενδοξότερη από τα Αγγελικά τάγματα
Μητέρα του Ιησού
Άγιοι
Θεοί
κατά Χάριν
Καλοί άνθρωποι
της Εκκλησίας
Ιερέας
Λειτουργός του Υψίστου
Πνευματικός πατέρας
Ρασοφόρος με πρωταγωνιστικό
ρόλο στις Ακολουθίες
Παρευρισκόμενοι
Πνευματικοί αδελφοί
Κόσμος
Θεία Λειτουργία
Μυστική Θυσία του Υιού και Λόγου του Θεού για την άφεση των αμαρτιών και την αιώνια ζωή.
Θρησκευτική
θεατρική παράσταση
Ψαλμωδία
Κατανυκτική υμνωδία
Θλιβερή μελωδία
Λιβάνι
Οσμή ευωδίας
πνευματικής
Άρωμα που φτιάχνει
πνευματική "ατμόσφαιρα"
Άναμα Κεριού
Σύμβολο του φωτός της Χάριτος και της πνευματικής εγρήγορσης και αγνότητας..
Εθιμοτυπική πράξη που
προσφέρει οικονομικό κέρδος στους παπάδες.
Εικόνες
Δείκτες της ουράνιας πραγματικότητας
Είδωλα
Σταυρός
Σημείο νεκρώσεως του θανάτου, ταπείνωσης του Θεού και σωτηρίας του ανθρώπου.
Όργανο μαρτυρικού
θανάτου

Στις παραγράφους που ακολουθούν προσπαθούμε να διασαφηνίσουμε και να συσχετίσουμε εν συντομία τις σημασίες θεολογικών και ψυχολογικών  όρων που συχνά οδηγούν σε σύγχυση και παρεξηγήσεις.

Απάθεια και
επαφή με τα συναισθήματα

Απάθεια
Πάθος στην Εκκλησία δεν ονομάζουμε την έντονη ερωτική επιθυμία αλλά κάθε αρνητική ψυχική διάθεση (π.χ. οργή, πλεονεξία, θυμός, φιληδονία) η οποία εμποδίζει την δυνατότητα του ανθρώπου να συμμετέχει στην αγάπη του Θεού.
Απάθεια  δεν σημαίνει απώθηση των συναισθημάτων, αλλά υπέρβαση των αμαρτωλών παρορμήσεων. Απαλλαγή από τη θανατηφόρο ροπή προς την αμαρτία και ταύτιση του οικείου θελήματος με το θέλημα του Θεού. Απάθεια σημαίνει νέκρωση ζωοποιός.
Ο χριστιανός νεκρώνει τα αμαρτωλά πάθη και γίνεται δεκτικός της Χάρης του Θεού η οποία τον ζωοποιεί. Αρνείται τις "παρά φύσιν" κινήσεις των δυνάμεων της ψυχής (Σημ. 2) για να ζήσει με πνευματικό πάθος. Πεθαίνει μέσα του η βία της αμαρτίας και ζωοποιούνται οι πνευματικές δυνατότητες οι οποίες τον ανακαινίζουν και τον ανασταίνουν. Νεκρώνεται κατά κόσμον και ζωοποιείται εν Χριστώ με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος.

Επαφή με τα συναισθήματα
Η συνειδητή βίωση των συγκινήσεων (π.χ. άγχος, θυμός, χαρά, θλίψη) θεωρείται από τους ψυχολόγους δείκτης ψυχικής υγείας ενώ η μείωση της ικανότητας συναίσθησης των συγκινήσεων συνοδεύει πολλές διαταραχές της προσωπικότητας. Η καταπίεση ή απώθηση των συγκινήσεων  συνιστά σύμπτωμα ψυχοπαθολογίας. Ο «ασθενής» μπορεί να συμπεριφέρεται «φυσιολογικά» αλλά δεν βιώνει με πληρότητα τις συναισθηματικές του εμπειρίες. Μειώνεται η ικανότητά του να συμμετέχει συναισθηματικά στα δρώμενα της καθημερινής του ζωής. Συχνά αποφεύγει να συνειδητοποιήσει τα αρνητικά συναισθήματα που θα μπορούσαν να βάλλουν σε κρίση την εσωτερική του ισορροπία και τις διαπροσωπικές του σχέσεις.
Ένας από τους βασικούς στόχους της ψυχοθεραπείας είναι η αύξηση της δυνατότητας συνειδητοποίησης και βίωσης των συναισθημάτων. Δεν πρόκειται για καλλιέργεια των παθών ή για προτροπή προς την αμαρτία αλλά για συμβολή στο ζωντάνεμα της συγκινησιακής ζωής.


Προσωπική ελευθερία και υπακοή
Οι εντολές του Θεού και η ελευθερία των επιλογών.

"Πάντες άνθρωποι κατ' εικόνα εσμέν του Θεού•
το δε καθ' ομοίωσιν εκείνων εστί των διά πολλής αγάπης
την εαυτών ελευθερίαν δουλωσάντων τω Θεώ".
Αγ. Διαδόχου Φωτικής, Κεφάλαια Γνωστικά 4.

Ελευθερία και υπακοή στην Εκκλησία
Η υπακοή στην Εκκλησία δεν συνεπάγεται την έλλειψη της δυνατότητας για ελεύθερες, προσωπικές επιλογές. Ούτε καλύπτει το φόβο ανάληψης ευθύνης. Η υπακοή στο θέλημα του Θεού και στο λόγο του Πνευματικού Πατέρα, συνιστά πράξη ουσιώδους και χαριτωμένης ελευθερίας. Προϋποθέτει αφ’ ενός την ελεύθερη επιλογή της υπακοής ως υπαρξιακής και πνευματικής στάσης ζωής και αφ’ ετέρου την ελεύθερη αποδοχή του πνευματικού λόγου του γέροντα ως πρόκληση και πρόσκληση για την εφαρμογή του Θείου θελήματος. Είναι αδιάλειπτος, εσωτερικός αγώνας για την εφαρμογή του Λόγου του Θεού στην καθημερινή πράξη. Η υπακοή έρχεται σε αντίθεση με τον ατομισμό, την εγωκεντρικότητα, την αδιαλλαξία και την φιληδονία και όχι με την αυθεντική ελευθερία.
Η υπακοή οδηγεί τον πιστό στην απελευθέρωση από τις πιέσεις των εγωκεντρικών του αναγκών και από τις δεσμεύσεις του περιβάλλοντος. Είναι ακρότατη αξιοποίηση του δικαιώματος της ελευθερίας. Νοείται ως υπέρβαση της αυτο-νομίας και αυτο-εγκατάλειψη στη Θεο-νομία, δηλαδή στη ζωή της τέλειας Αγάπης.

Η Ελευθερία στην Ψυχολογία
Στην ψυχοθεραπεία η ελευθερία δεν νοείται ως δυνατότητα άμεσης ικανοποίησης των παρορμήσεων και των επιθυμιών αλλά ως δυνατότητα υπεύθυνων επιλογών, απαλλαγμένων από εσωτερικά συμπλέγματα και εξωτερικές πιέσεις. Με την ψυχοθεραπεία διευρύνεται το φάσμα των ψυχολογικών δυνατοτήτων και κατά συνέπεια το φάσμα της προσωπικής ελευθερίας.
Ο φόβος, η ανασφάλεια, το άγχος, οι έμμονες ιδέες και η κατάθλιψη δεσμεύουν τη συμπεριφορά με συνέπεια να χάνει ο άνθρωπος τη δυνατότητά του να λειτουργεί σύμφωνα με τους προσωπικούς του στόχους ή τις ηθικές και πνευματικές του αξίες. Η ψυχοθεραπευτική σχέση βοηθά τον άνθρωπο να απελευθερωθεί από τις συνειδητές ή υποσυνείδητες νευρωσικές του δεσμεύσεις και να καλλιεργήσει τη δυνατότητα της υπεύθυνης ελευθερίας. Σημ. 3


Μνήμη θανάτου και φοβία θανάτου

Τα δύο ταύτα,
η μνήμη του θανάτου και η απόγνωσις.
απέβησαν αι πτέρυγες διά την πτήσιν
δια μέσου της αβύσσου.
Αρχ. Σωφρονίου Σαχάρωφ.

Μνήμη θανάτου
Η Μνήμη θανάτου είναι στάση πνευματικής εγρήγορσης απέναντι στο ενδεχόμενο της αιφνίδιας εξόδου από το κοσμικό γίγνεσθαι και της αναπόφευκτης συνάντησης με τον Θεό. Είναι η συναίσθηση ότι ανά πάσα στιγμή είναι δυνατόν να συναντηθούμε πρόσωπο με πρόσωπο τον Χριστό. Ο πιστός με τη βοήθεια της Χάρης και τον ασκητικό του αγώνα γίνεται πολίτης του ουρανού. Έλκεται από το Θεό, βιώνει το Θείο έρωτα και φουντώνει μέσα του ο πόθος θανάτου ως πόθος ζωής αιωνίου.

Φοβία θανάτου
Η Φοβία θανάτου είναι παθολογικό σύμπτωμα φοβικής διαταραχής, το οποίο συνοδεύεται από υπερβολικά και "αδικαιολόγητα" αισθήματα ανασφάλειας, άγχους, θλίψης, και επίμονων αρνητικών σκέψεων. Σημ. 4



Σεξουαλική σχέση

Το σεξ στην προοπτική της Εκκλησίας
  - Οι εντολές του Θεού είναι δείκτες υπαρξιακού προσανατολισμού. "Μη πορνεύσεις και μη επιθυμήσεις την γυναίκα του πλησίον σου", "καθένας που κοιτάζει μια γυναίκα για να την επιθυμήσει, διέπραξε ήδη μοιχεία μέσα στην καρδιά του" σημαίνει αντιμετώπισε τον άλλο ως δημιούργημα του Θεού και όχι ως σκεύος ηδονής. Μην τον χρησιμοποιήσεις για να ικανοποιήσεις τις ανάγκες σου και μην του επιτρέπεις να ικανοποιήσει τις δικές του ανάγκες χρησιμοποιώντας εσένα. Προστάτευσε τη ζωή σου από την οδύνη και τη φθορά των εφήμερων σεξουαλικών σχέσεων. Απόφυγε την οδύνη που συνοδεύει το χωρισμό. Μην παρεμποδίσεις την πνευματική πορεία του άλλου προς τον Θεό. Μη γίνεσαι συνεργός στην αμαρτία. Ζήσε τη σεξουαλικότητα με αυταπάρνηση και αγάπη.
  - Η προϋπόθεση της καλής σεξουαλικής ζωής είναι η καλή σχέση. Η προϋπόθεση της καλής σχέσης είναι η υπέρβαση του εγωκεντρισμού. Η προϋπόθεση της υπέρβασης του εγωκεντρισμού είναι η βαθιά αγάπη προς το Θεό, η άνευ όρων αποδοχή του προσωπικού σταυρού και της Θείας Χάρης.
Το σεξ ευλογείτε από την Εκκλησία με το μυστήριο του γάμου. Η σεξουαλική ζωή ως μυστήριο αγάπης και συνδημιουργίας εντάσσεται στα πλαίσια της ασκητικής, πνευματική ζωής. Ο χριστιανός καλείται να ζήσει τη σεξουαλικότητά του όχι εγωκεντρικά και φιλήδονα αλλά μέσα στην υπερβατική διάσταση της αιώνιας αγάπης. Δεν εστιάζει στην ικανοποίηση του εαυτού του και του ερωτικού του συντρόφου αλλά στο βάθεμα της εν Χριστώ αγάπης. Ο σεξουαλικός σύντροφος δεν αντιμετωπίζεται ως συνεργός διεγερσιμότητας αλλά ως αγαπώμενο πρόσωπο. Το σεξ δεν γίνεται αποδεκτό έξω από το μυστήριο του γάμου επειδή εκλαμβάνεται ως πράξη ύψιστης υπαρξιακής σημαντικότητας.
  - Η καλή αγγελία της Εκκλησίας είναι ότι ο άνθρωπος μπορεί να ομοιωθεί με τον Θεό. Η Εκκλησία αποδοκιμάζει τη σεξουαλικότητα έξω από το μυστήριο του γάμου όχι για να καταπιέσει και να στερήσει την ευχαρίστηση αλλά για να προσανατολίσει πνευματικά και να διασώσει τον πολυτιμότητα των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Ο χριστιανός καλείται να μεταρσιώσει την ενστικτική, σεξουαλική παρόρμηση σε πράξη υπερβατικής κοινωνίας μέσα στην αγάπη.
Ο πιστός καταθέτει ολόκληρο τον εαυτό του στον Θεό. Όλα όσα είναι και όλα όσα κάνει είναι συνυφασμένα με το Λόγο, την Παρουσία ή την αναζήτηση του Θεού. Υπάρχει από, με και για το Θεό. Ζει τα πάντα σε αναφορά προς τον Θεό. Χαίρεται και λυπάται εν Χριστώ. Εργάζεται και αγαπά εν Χριστώ. Τρώει και κοιμάται εν Χριστώ. Δεν θα μπορούσε να ζήσει τη σεξουαλικότητά του μακριά από τη σκέπη της αγάπης του Θεού. Στον βιοτικό ορίζοντα της Εκκλησίας όλος ο εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου (πράξεις, σκέψεις συναισθήματα) σχετίζεται εμπειρικά και αδιαλείπτως με την Αλήθεια . Ο χριστιανός δεν μπορεί να ξεφύγει από την Αγάπη της Παρουσίας του Θεού. Δεν μπορεί να συνάψει σεξουαλική σχέση και να ζήσει τη σεξουαλική πράξη μακριά από τον Θεό. Η Θεία Αγάπη τον καταδιώκει και ο ίδιος αιχμαλωτίζεται από αυτή την αγάπη παντού και πάντοτε. Δεν υπάρχει τρόπος και τόπος διαφυγής από το έλεος της Θείας Χάριτος.
Το ζήτημα λοιπόν δεν είναι αν, πως και πότε επιτρέπεται η σεξουαλική πράξη αλλά αν, πώς και πότε ο άνθρωπος εγκαταλείπεται άνευ όρων και ολοκληρωτικά στην Αγάπη του Θείου θελήματος.
Η Εκκλησία δεν απαγορεύει θεσμικά την εξω-συζυγική σεξουαλική ζωή. Παρακαλεί τον άνθρωπο να εντάξει τη σεξουαλικότητά του καθώς και ολόκληρη τη ζωή του σε πνευματικά - σωτηριολογικά πλαίσια.
Η αγνότητα δεν είναι ηθικό κατόρθωμα του καλού ανθρώπου αλλά δωρεά που στοιχειοθετεί τον υπαρξιακό, ασκητικό ορίζοντα του αγαπημένου του Θεού. Η εγκράτεια δεν είναι υποταγή σε θεσμικές προσταγές του συντηρητικού εκκλησιαστικού κατεστημένου αλλά εσωτερική ανάγκη του ερωτευμένου με τον Θεό. Καρπός της ένταξης του εαυτού στη ζωή της Θείας Αγάπης.

Το σεξ στην προοπτική της ψυχολογίας
Για τους ψυχολόγους η σεξουαλική πράξη δεν έχει σχέση με την ηθική αλλά με τη διαφυλική επικοινωνία και την ηδονή. Η ψυχολογική ερευνητική μεθοδολογία και οι θεραπευτικές τακτικές είναι μετα-ηθικές. Σημ. 5.
Η επιστήμη της ψυχολογίας μελετά:
  - Τα στάδια της σεξουαλικής εξέλιξης του ανθρώπου από τη γέννηση μέχρι τη γεροντική ηλικία.
  - Τη διαδικασία της διέγερσης και του οργασμού.
  - Τα προβλήματα της σεξουαλικής συμπεριφοράς όπως είναι η ψυχογενής στυτική ανεπάρκεια, η πρόωρη εκσπερμάτιση, η γυναικεία οργασμιακή δυσλειτουργία ή η αδιαφορία για τη σεξουαλική πράξη.
  - Τις αποκλίσεις από τις κοινωνικά αποδεκτές, σεξουαλικές συμπεριφορές όπως είναι η ομοφυλοφιλία, η παιδεραστία, ο σαδομαζοχισμός κλπ.
Η υγιής, σταθερή και δημιουργική ερωτική και σεξουαλική σχέση έχει ιδιαίτερη ψυχοδυναμική σημασία. Αφενός προϋποθέτει πολλές ψυχολογικές και επικοινωνιακές δυνατότητες και αφετέρου βοηθά τον άνθρωπο να ωριμάσει ψυχολογικά και να ολοκληρωθεί υπαρξιακά.
Ο στόχος των σεξουαλικών συντρόφων είναι η ενίσχυση των δεσμών οικειότητας, η επικοινωνία, η απόλαυση, η διέγερση, η εκτόνωση, η χαλάρωση και η βίωση της ερωτικής αγάπης. Στη σεξουαλική επαφή όλα επιτρέπονται αρκεί να συναινούν και οι δύο σεξουαλικοί σύντροφοι.
Η μονογαμικότητα δεν είναι ηθικό κατόρθωμα αλλά φυσική συνέπεια της ψυχικής ωριμότητας και της ποιότητας της σχέσης.
Η μόνιμη και ποιοτική σεξουαλική σχέση συνοδεύεται από εσωτερική ισορροπία και γαλήνη. Η συχνή εναλλαγή των σεξουαλικών συντρόφων είναι δείκτης ανωριμότητας και οδηγεί σε εσωτερική ανισορροπία.
Ο αυνανισμός και οι προγαμιαίες σεξουαλικές σχέσεις θεωρούνται υγιής έκφραση της ψυχο-σεξουαλικής ζωής.
Οι χωρισμοί ιδιαίτερα μετά από χρόνιες σχέσεις, γάμο και τεκνοποιία συνοδεύονται από τραυματικές εμπειρίες και γι αυτό οι ειδικοί της ψυχικής υγείας υποστηρίζουν τις σταθερές μονογαμικές σχέσεις.
Για την ψυχολογία δεν νοείται μαρτυρική υπομονή σε έντονα δυσλειτουργικό γάμο. Όταν δεν υπάρχει προοπτική βελτίωσης της συζυγικής επικοινωνίας θεωρείται προτιμότερο το διαζύγιο και η αναζήτηση νέου ερωτικού συντρόφου. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς εφόσον ο στόχος δεν είναι ο αγιασμός μέσα από την υπακοή και την ταπείνωση αλλά η προσωπική ευτυχία και η αυτοπραγμάτωση.



Ενοχή

Η ενοχή στην Εκκλησία
Ενοχή είναι το αρνητικό αλλά υγιές συναίσθημα που συνοδεύει την αμαρτία. Η πνευματική ενοχή ως συναίσθηση της προσωπικής αμαρτωλότητας και της απομάκρυνσης από το Θεό είναι πολύτιμος σύμβουλος στην πνευματική πορεία. Δεν επιτρέπει την ανάπαυση της ψυχής μακριά από την Εκκλησία και το Θείο Λόγο και λειτουργεί ως κίνητρο μετάνοιας και επιστροφής στην Αγάπη του Θεού. Η απώθηση της ενοχής σύμφωνα με τον Igor Caruso Σημ.6 αλλά και άλλους πιστούς ψυχολόγους βρίσκεται στη ρίζα της νευρωσικής διαταραχής.

Η ενοχή στην Ψυχολογία
Στην ψυχολογία η ενοχή θεωρείται το αρνητικό και παθογόνο συναίσθημα που συνοδεύει την πεποίθηση ότι δεν κάνουμε ή δεν είμαστε αυτό που θα έπρεπε. Η ενοχή βρίσκεται στις ρίζες ή συνοδεύει τις περισσότερες ψυχικές διαταραχές και συνδέεται με αισθήματα μειονεκτικότητας, φόβου και ανασφάλειας. Όπως και άλλα νευρωσικά συμπτώματα, παραλύει τη δημιουργική διάθεση και βασανίζει τον άνθρωπο με συνεχείς, αδικαιολόγητες σκέψεις και οδυνηρά συναισθήματα.



Ψυχή

Εκκλησία
Πνεύμα, Εικόνα του Θεού
Ψυχολογία
Δυναμικό σύνολο νοητικών και συναισθηματικών διεργασιών

Η ψυχή στην Εκκλησία
  - H δύναμη που ζωοποιεί το υλικό σώμα, η πνοή του Θεού η οποία  μας διαφοροποιεί από το ζωικό βασίλειο, μας προσδίδει τις Θείες ιδιότητες και μας προσφέρει τη δυνατότητα αθανασίας και ομοίωσης με το Θεό.
  - Όταν ο χριστιανός εστιάζει στα ψυχολογικά συναισθήματα και τις πεποιθήσεις δεν ενδιαφέρεται τόσο για την ψυχοδυναμική τους λειτουργικότητα όσο για το πνευματικό τους νόημα. Για το ρόλο τους σε σχέση με τον αγιασμό ή την απώλεια της ψυχής. Η θλίψη για παράδειγμα δεν  ερμηνεύεται όπως στην ψυχολογία ως αρνητικό συναίσθημα που σχετίζεται με θετικό ή αρνητικό τρόπο με την  εσωτερική ισορροπία και την αυτοπραγμάτωση αλλά ως χαρισματική εμπειρία, όταν είναι κατά Θεόν (συναίσθηση της προσωπικής αμαρτωλότητας και αναξιότητας ενώπιον του Θεού, δάκρυα μετανοίας) ή ως αμαρτία όταν βιώνεται ως απογοήτευση και απελπισία.

Η ψυχή στην Ψυχολογία
Η ψυχολογία δεν έχει ως αντικείμενο μελέτης την ψυχή όπως αυτή εννοείται στο χώρο της  θρησκείας ή της φιλοσοφίας. Η ψυχή για την ψυχολογία είναι το δυναμικό σύνολο των συνειδητών και υποσυνείδητων λειτουργιών της νοητικής, συναισθηματικής και εμπειρικής ζωής, οι οποίες βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ τους και με το περιβάλλον. Ο ψυχολόγος μελετά ψυχολογικά φαινόμενα όπως η σκέψη, η μνήμη, το συναίσθημα, η μάθηση, οι διαπροσωπικές σχέσεις, η διαδικασία ψυχολογικής ωρίμανσης ή οι ψυχοπαθολογικές διαταραχές, χωρίς να ανάγει τα φαινόμενα αυτά άμεσα στην πνευματική ή τη σωματική διάσταση.
Διερευνώντας για παράδειγμα τα συναισθήματα δεν επικεντρώνει την προσοχή του στο νεύρο-βιοχημικό τους υπόβαθρο, ούτε αξιολογεί την ηθική τους ποιότητα ή τη σωτηριολογική τους προοπτική. Θέλει να κατανοήσει την ιδιαίτερη υποκειμενική τους σημασία, καθώς και το ρόλο που διαδραματίζουν σε σχέση με τη συμπεριφορά, τις διαπροσωπικές σχέσεις και την προσωπικότητα.
Για παράδειγμα αντιμετωπίζοντας θεραπευτικά την ψύχωση δεν την ερμηνεύει ως δαιμονική προσβολή ή νευρολογική ασθένεια αλλά ως υποκειμενική εμπειρία συναισθηματικής αποκοπής από το περιβάλλον ή παρανοϊκής ερμηνείας της πραγματικότητας.



Αποταγή κόσμου και κοινωνική ένταξη

Εκείνος που εδοκίμασε την οσμή του θείου πυρός,
Αποφεύγει την συνάντηση των ανθρώπων,
όπως η μέλισσα τον καπνό.
Όσ. Ιωάννης της Κλίμακος
Λόγος ΙΑ΄, 9

Αποταγή κόσμου
Ο χριστιανός δεν αρνείται τον κόσμο και την κοινωνική ζωή αλλά το κοσμικό φρόνημα και την αμαρτία. Η φυγή από τον κόσμο δεν είναι αυτοεξορία αλλά μέθοδος απαλλαγής από τις αμαρτωλές κοσμικές εξαρτήσεις με στόχο την  αύξηση της αγάπης και την καλλιέργεια της προσευχής. Πρόκειται για προσωπική στάση εγρήγορσης και προσοχής απέναντι στα πειρασμικά ερεθίσματα που οδηγεί με τη Χάρη του Θεού στην ταπείνωση των αισθήσεων.
Ακόμη και στις έκτακτες περιπτώσεις όπου κάποιος αισθάνεται την κλίση για τον μοναχισμό ύστερα από Θεία κλήση, δεν απομονώνεται ζώντας μακριά από τους ανθρώπους, αλλά εντάσσεται σε μοναστήρι ή σκήτη και αναμετριέται με τις δυσκολίες που παρουσιάζουν οι διαπροσωπικές σχέσεις στην κοινοβιακή ζωή. Ο μοναχός φεύγει από τον κόσμο από αγάπη για τον Θεό και τον κόσμο. Η μοναξιά του δεν είναι απομόνωση αλλά κοινωνία με τον Θεό και τον ανθρώπινο πόνο εν Πνεύματι Αγίω.

Κοινωνική ένταξη
Η κοινωνική ένταξη και η σύναψη ικανοποιητικών διαπροσωπικών σχέσεων αποτελεί προϋπόθεση αλλά και δείκτη υγιούς λειτουργίας της προσωπικότητας.
Αισθήματα μειονεκτικότητας, ανασφάλεια και φόβος εμποδίζουν τον άνθρωπο να ενταχθεί ομαλά στην κοινωνική πραγματικότητα και τον ωθούν στη μοναξιά.
Η ψυχοθεραπευτική σχέση στοχεύει στην αποκατάσταση και στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων για ικανοποιητικές, διαπροσωπικές σχέσεις και δημιουργική επικοινωνία.


Αγάπη
Ανθρώπινη και Πνευματική

Πνευματική Αγάπη
"Η φτηνή αγάπη πάντα αποβλέπει σε συμφέρον ....η ακριβή αγάπη προς τον θεό, με τις θυσίες της γλυκοβράζει την καρδιά, και σαν τον ατμό πετιέται ο θείος έρως, ο οποίος δεν μπορεί να συγκρατηθεί και ενώνεται με τον Θεό. ... Η καρδιά., όταν είναι ολόκληρη στον Θεό δοσμένη, τότε, φυσικά, είναι και σ' ολόκληρο τον κόσμο μοιρασμένη, και η αγάπη τότε είναι θεοποιημένη".
Γέροντος Παισίου (Σημ 7)

Η Αγάπη χαρακτηρίζει τον ίδιο το Θεό περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ιδιότητα. Η Αγάπη δεν είναι συναίσθημα που γεννάται από τις επιθυμητές ιδιότητες του αντικειμένου της αλλά άμεσος καρπός του Αγίου πνεύματος.
Στην Εκκλησία η Αγάπη σημαίνει περισσότερο τη Χάρη του Θεού και λιγότερο την γλυκιά συναισθηματική εμπειρία που βιώνεται στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις. "ο μη αγαπων ουκ εγνω τον θεον οτι ο θεος αγαπη εστιν" Α'Ιωάν. Δ', 8. Αγαπώ σημαίνει αποδέχομαι, και λειτουργώ την παρουσία της Χάριτος στη ζωή μου. Αγαπώ σημαίνει προσφέρω τη ζωή μου για να ζήσει ο κόσμος "μειζονα ταυτης αγαπην ουδεις εχει ινα τις την ψυχην αυτου θη υπερ των φιλων αυτου" Ιωάν. ΙΕ', 13. Θυσία που δεν με κουράζει ούτε με σκοτώνει διότι δεν είμαι εγώ αλλά ο Χριστός που ενεργεί και σηκώνει το βάρος της θυσίας μέσα μου. Ο Απόστολος Παύλος εγκωμιάζει την Αγάπη στο 13ο κεφάλαιο της Α’ προς Κορινθίους επιστολής αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι η Αγάπη είναι ανώτερη από όλα τα πνευματικά χαρίσματα και ανέχεται, ελπίζει και υπομένει τα πάντα.

Ανθρώπινη αγάπη
Στην ψυχολογία αγάπη θεωρείται κυρίως η εμπειρία της συναισθηματικής οικειότητας. Η αγάπη στη διαπροσωπική σχέση είναι ένας συναισθηματικός δεσμός που συνοδεύεται από αισθήματα οικειότητας, στοργής, έγνοιας, αμοιβαίου ενδιαφέροντος, εμπιστοσύνης και εκτίμησης.
Αγαπώ σημαίνει έχω τη δυνατότητα να συνδέομαι συναισθηματικά σε διαπροσωπικές σχέσεις που έχουν διάρκεια, ένταση, ποιότητα και λειτουργικότητα. Αγαπώ όταν μπορώ να δημιουργώ σχέσεις ισορροπίας, συνειδητοποιώντας και εκφράζοντας συναισθήματα, πλησιάζοντας βιωματικά τον άλλο, επικοινωνώντας και υπομένοντας τις αντιξοότητες που προκύπτουν στη σχέση. Αγάπη σημαίνει κυρίως δυνατότητα και εμπειρία συναισθηματικής συνδιαλλαγής. Στη διαφυλική ερωτική σχέση η αγάπη είναι φορτισμένη με  ερωτικό πάθος.
Στη συμβουλευτική και την ψυχοθεραπεία ο ειδικός θέλει να προστατέψει την αγάπη από την υπέρμετρη προσκόλληση που οδηγεί στην εξάρτηση, από την αδιάκριτη υπομονή και προσφορά που καταλήγει στην θυματοποίηση και από την υπερβολική ελπίδα που κυοφορεί τη ματαίωση.


Διασαφήνηση περισσότερων όρων  που χρησιμοποιούνται στην Εκκλησία και την ψυχολογία με διαφορετικό νόημα.

Θεολογία
Ψυχολογία

Αυτογνωσία
 Επίγνωση των αμαρτωλών διαθέσεων και αδυναμιών που οδηγεί στη μετάνοια και την ταπείνωση.
Αναγνώριση των θετικών και των αρνητικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας. Συνειδητοποίηση των υποσυνείδητων ψυχοσυναισθηματικών διεργασιών με στόχο τον αυτοέλεγχο και την εσωτερική ισορροπία.
Αυτομεμψία
Το να οδηγείται κανείς σε μετάνοια θεωρώντας τον εαυτό του υπεύθυνο για ότι κακό συμβαίνει μέσα του και γύρω του. Σημ. 8
Εξουθενωτική αυτοκριτική που προϋποθέτει και συνεπάγεται χαμηλή αυτοεκτίμηση και ενοχές.
Κάθαρση
Στάδιο στην πνευματική πορεία του χριστιανού όπου έχουν αποβληθεί από την ψυχή οι εμπαθείς διαθέσεις, οι πονηροί λογισμοί και οι κακές επιθυμίες.

Η αναβίωση και έκφραση έντονων συγκινήσεων οι οποίες έχουν τις ρίζες τους σε τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος και δεν έχουν ποτέ πριν εξωτερικευτεί. Συνήθως μετά από μία φάση υπερδιέγερσης ακολουθεί ένα αίσθημα ανακούφισης και η συνειδητοποίηση της εμπειρίας που αρχικά πυροδότησε τα αρνητικά συναισθήματα.
Συνείδηση
Η έμφυτη δυνατότητα διάκρισης του καλού από το κακό. Η συνείδηση ελέγχει τον άνθρωπο που αμαρτάνει εκτός και αν έχει αμβλυνθεί. από την χρόνια αιχμαλωσία των παθών.
Συναίσθηση της προσωπικής ταυτότητας. Επίγνωση των προσωπικών νοητικών και συγκινησιακών διεργασιών.
Νους

Το λογικό κομμάτι της ψυχής που οδηγεί τον άνθρωπο σε προσευχητική κοινωνία με τον Θεό και εμποδίζει τους κακούς λογισμούς.
Οι ανώτερες λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου όπως αντίληψη, σκέψη, μνήμη, προσοχή.
Σώμα
Ναός του Αγίου πνεύματος. ("το σωμα υμων ναος του εν υμιν αγιου πνευματος εστιν" Α' Κορ. 6:19) Ιδιαίτερη έμφαση στην αγνότητα του σώματος.
 Το βιο-φυσικό υπόβαθρο της ανθρώπινης ψυχής το οποίο βρίσκεται σε συνεχή, άμεση αλληλεπίδραση με τις νοητικές και συγκινησιακές διαδικασίες. Ιδιαίτερη έμφαση στην υγεία του σώματος.
Θεωρία
Η εν Αγίω Πνεύματι εμπειρική, μυστική θέαση της δόξας των μυστηρίων του Θεού.
Πλαίσιο αναφοράς που δίνει νόημα στα δεδομένα της παρατήρησης. Ερμηνευτικό μοντέλο της πραγματικότητας που στηρίζεται στην παρατήρηση και προχωρά σε γενικεύσεις συσχετίζοντας υποθέσεις και γεγονότα. Η θεωρία ερμηνεύει και προβλέπει συγκεκριμένα φαινόμενα της πραγματικότητας ενώ διατυπώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να επαληθευτεί ή να διαψευστεί.
Αλήθεια
Ο Υιός και Λόγος του Θεού του ζώντος. "Εγώ ειμί η αλήθεια και η ζωή"
Η αντιστοιχία μια θεωρητικής διατύπωσης με την αντικειμενική ή την ψυχολογική πραγματικότητα..
Καρδιά
Ο εσώτατος, πνευματικός "χώρος" της ύπαρξης όπου βιώνονται τα πάθη αλλά και η Χάρη του Αγίου Πνεύματος.
Ο ψυχολογικός "χώρος" της ύπαρξης όπου βιώνονται οι συγκινήσεις και τα συναισθήματα.
Γνώση
Αντίληψη και ερμηνεία της πραγματικότητας μέσα από το φίλτρο της Χάριτος του Θεού.
Προσευχή, πίστη, πράξη, δόγμα.
Μάθηση μέσα από την παρατήρηση, το πείραμα και την εμπειρία.
Αντίληψη, λόγος, θεωρία, υπόθεση.
Ασθένεια
Η οντολογική και βιωματική απομάκρυνση του ανθρώπου από το Θεό μέσα από την ανυπακοή και την αμαρτία.
Διαταραχές προσωπικότητας. Νευρωσικά και ψυχωσικά συμπτώματα. Δυσκολίες στην επικοινωνία και την αυτοπραγμάτωση.
Θεραπεία
Ο αγιασμός του ανθρώπου με τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος και την πρακτική ενάρετη ζωή.
Η βελτίωση νοητικών, συναισθηματικών και διαπροσωπικών δυσκολιών με ψυχολογικές μεθόδους όπως η άνευ όρων αποδοχή, το παίξιμο ρόλου και η αναλυτική ερμηνεία. 

 

Θετική Σκέψη
(Αντίρρηση στη νηπτική
Θεολογία)

Προτάσεις με πνευματικό νόημα που χρησιμοποιούνται από τον πιστό για να αντιμετωπίσει δαιμονικές προσβολές ή πονηρούς λογισμούς. (π.χ. "κυριος στερεωμα μου και καταφυγη μου και ρυστης μου" ψαλμ. 18,2, "κυριος εμοι βοηθος ου φοβηθησομαι τι ποιησει μοι ανθρωπος" ψαλμ 117, 6
Προτάσεις με υποστηρικτικό νόημα που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση αρνητικών σκέψεων και αισθημάτων. (π.χ. "Είμαι δυνατός", "μπορώ να καταφέρω", "όλα θα πάνε καλά"

Χαρά

Καρπός της χάριτος του Αγίου Πνεύματος. Ευχάριστη εμπειρία υπαρξιακής πληρότητας και νοήματος που είναι δυνατόν να συνυπάρχει με σταυρικά συναισθήματα οδύνης. Μερικές φορές ακολουθεί μετά από πράξεις υπακοής, θυσίας, διακονίας και προσευχής.
Ευχάριστη συγκινησιακή κατάσταση απαλλαγμένη από αρνητικά συναισθήματα που συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με την επιτυχία, τη διασκέδαση, τον έρωτα και την εσωτερική αρμονία.

 


Σημειώσεις

Σημ. 1. context-invariant vs. context-sensitive meaning. Βλ. The Semantics-Pragmatics Distinction: What It Is and Why It Matters. Βλ. http://userwww.sfsu.edu/~kbach/semprag.html

Σημ. 2. Οσ. Μάξιμος Ομολογητής. "Πάθος εστί κίνησις ψυχής παρά φύσιν". Περί Αγάπης κεφαλαίων εκατοντάς Β'. 16.

Σημ. 3. Η ψυχοθεραπεία συμβάλλοντας ουσιαστικά στη διαμόρφωση των προϋποθέσεων της εσωτερικής ισορροπίας, της αυτοπεποίθησης και του αυτοέλεγχου δημιουργεί τις προϋποθέσεις ώστε να δεσμευτεί ο άνθρωπος στα απελευθερωτικά δεσμά της Αγίας Ελευθερίας της εν Χριστώ ζωής.

Σημ. 4. Κάποτε ένας άγιος γέροντας είπε σε μία νεαρή γυναίκα που έπασχε από φοβική διαταραχή:  "Είσαι έτοιμη παιδί μου να πεθάνεις και να συναντήσεις τον Κύριό μας". Χρειάστηκαν αρκετές συνεδρίες και πολύς χρόνος για να μειωθεί ο φοβικός τρόμος που ένιωσε η κοπέλα ώστε να μπορέσει και πάλι να προσευχηθεί και να συμμετάσχει στις εκκλησιαστικές ακολουθίες.

Σημ. 5. Η επιστήμη μελετά τη φύση των πραγμάτων και όχι το δέον. Οι ψυχολόγοι επεμβαίνουν για να αποκαταστήσουν την ψυχολογική υγεία και όχι για να σώσουν τον άνθρωπο από τη φθορά και το θάνατο. Σίγουρα το ψυχολογικό πεδίο δεν μπορεί να διαχωριστεί με σαφήνεια από το πνευματικό πεδίο αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο ζήτημα που σε άλλα κείμενα προσπαθούμε να προσεγγίσουμε.

Σημ. 6. Igor Caruso: Existential Psychology : from analysis to synthesis. Ed. Herder and Herder 1964 . New York.

Σημ.7. Γέροντος Παισίου Αγιορείτου. Επιστολές. Εκδ. Ιερό Ησυχαστήριον "Ευαγγελιστής Ιωάννης Ι Θεολόγος" Σουρωτή Θεσσαλονίκης. σελ. 191

Σημ. 8. - "τι καλό βρήκες, πάτερ, στη μοναχική σου ζωή"; - "Το να κατηγορώ τον εαυτό μου σε όλα."
Οσ. Κάλλιστος και Ιγνάτιος οι Ξανθόπουλοι.
Μέθοδος και κανόνας ακριβής. & 81

του Νικήτα Καυκιού

 

Το σύνηθες σφάλμα της Εκκλησιαστικής Ποιμαντικής